Türk Karagöz Oyununda Fantastik Yaratıklar

Kulağa ilk başta garip geliyor değil mi? Mitolojik varlıkların, korkunç diyebileceğimiz betimlemelerin, komik olması gereken bir sanatta ne işi var diyoruz. Ama kültür tahmin ettiğimizden daha büyük ve şaşırtıcı bir yapı. Bana her daim büyülü gelmiştir.

Gölge oyunu gibi geleneksel sanatlar toplumların kültür hafızasıdır ve doğru bir okuma şekliyle o toplumun korkularını, pratiklerini, ahlaki davranışlarını… çıkartabiliriz. Bunun dışında toplumların neden bu tarz varlıkları içselleştirdikleri ve aslında neyi temsil ettiğini anlarız.

Bu yazıda bahsedeceğim varlıklar; Şaman ve pagan kültürlerimizden islam kültürümüze kadar bir çok detayı yakalayabileceğimiz sembolizmler. Bakalım karagöz oyunlarında ne gibi tuhaflıklar varmış!

Gölge Oyunlarında Fantastik Unsurlar

Gölge oyunu belirli bir kompozisyon kalıbı içinde yürüyen ve temelde iki tip etrafında şekillenen bir doğaçlama geleneksel sanattır. Beslendiği ve yansıttığı en önemli kaynak ise halkın kendisidir, dolayısıyla mitolojik ve dini unsurlara sıkça yer verilir.

Türk Karagöz’ünde doğaüstü yaratıklar; göstermelik ve tip olarak iki şekilde var olur. Göstermelikler sadece oyunun başında perde açılışı yapmak için tef ve nevrekan eşliğinde seyircinin dikkatini çekmek için kullanılan tasvirlerdir. Vak vak ağacı, kanlıkavak, Ejderha, kanatlı at gibi bir çok sembol kullanılır. Bazı göstermelikler oyunların ana unsuru olarak da karşımıza çıkabilir. Bu fantastik unsurlar çoğunlukla birer korku öğesi olarak karşımıza çıkabilir. Örneğin “Cazular” isimli oyun sahip olduğu kara-komik estetikle, geleneksel tiyatronun aslında ne kadar komplike bir yapıya sahip olduğunun önemli bir örneğidir.

Bu motifler bize Türklerin kültürel davranışları üzerine önemli bilgiler verebilir. Dilerseniz bu fantastik tasvirler üzerinden çıkarımlarımızı yapalım.

VAKVAK AĞACI

Vakvak Ağacı denilen bu varlık tekke tasavvuf edebiyatında ve İslam Tasavvufunda karşımıza çıkan fantastik bir varlıktır ve Vakvak adasında yaşar.  Uzantılarından insanlar ve nadir olarak da hayvanların çıktığı görülür.

Ağaç motifi aynı zamanda Sibirya mitolojilerinde bir evren betimlemesi olarak karşımıza çıkar. Vakvak ağacı benzeri bir çok ağaç bir çok farklı mitolojide karşımıza çıkmaktadır. Vakvak Ağacı oyunlarda karşımıza göstermelik olarak çıkar. Bu konuyla ilgili Metin And’ın Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası kitabını önerebilirim.

KANLIKAVAK

Kendine ait bir oyunu olan fantastik varlıklardan biri olan

Kanlıkavak, Tuluat, Ortaoyunu, kukla tiyatrolarında da

karşımıza çıkar. Gölgeoyununda Kar-ı Kadim oyunlar sınıfı

Altında incelenen bu oyun tassavufi ve mitolojik ögelerle

güldürü ögelerinin ilginç bir karışımıdır. Oyunda konuşan bir ağaç olarak karşımıza çıkar. Araştırmacılara göre bu ağaç, Türk mitolojisindeki hayat ağacının bir varyantıdır.

BÜYÜCÜLER

Cazular isimli oyunda, Çelebi ve Zenne tiplerinin anneleri olarak karşımıza çıkar, bazı oyunlarda da (Tahir ile Zühre gibi…) fasıl bölümlerinde karşımıza çıkarlar. Genellikle rum veya trakya ağzıyla konuşurlar ve emirlerinde olan cinleri vardır. Bazı oyunlarda Lazcada “Cadı” anlamına gelen Cazu ismiyle de anılabilirler.

CAZULAR

Cazular aslında büyücülerin birer yaratığa dönüşmüş halleri. Karagöz ve Hacivat oyunları dönüşüm motifi sıkça karşımıza çıkabiliyor. Aynı oyunun içinde Cazular Karagöz ve Hacivatı yarı insan yarı keçi ve inek varlıklara dönüştürüyor. Bu motif aslında destanlarda ve halk hikayelerinde “Kahramanın dönüşümü” dediğimiz motifin güldürü estetiğindeki versiyonu. Görselde sağdaki Cazu içinde yılan olan bir küpe binmekte bu Cazuya “Küp Uçuran Cazu” da denilebiliyor. Sağdaki ise bir “cin” denilen yaratığa binmekte. Bu ikili tasvir yine Cazular oyununda karşımıza çıkıyor. Bu görselde çıplak yaşlı kadınlar olarak betimlense de bazı varyantlarda tamamen başkalaşmış yaratıklar olarak karşımıza çıkabilir.

DENİZ CANAVARI

Balık oyunu denilen oyunda karşımıza çıkan yaratıklardan biri olan deniz canavarı; kanatsız bir ejderhaya veya dev bir yılana benziyor. Ejderha tasviri bazı oyunlarda göstermelik olarak da karşımıza çıkabilmekte.

BURAK ATI

Mitolojilerde karşımıza çıkan “kanatlı at” motifinin İslam

mitolojisindeki varyantı olan Burak atı. Hem İslam Kültüründen etkimizin bir sonucu hem de Hz Muhammed’in bindiği inanılan bir varlık olması nedeniyle bir kutsala göndermede bulunmak amacıyla kullanılan tasvirlerden biridir.

ŞAHMERAN

Arap-Fars mitolojilerinde karşımıza çıkan bu varlık. Yılanların şahı olarak bilinir. Anadolu ve Yunan mitolojisinde de karşımıza çıkan bu yaratık. İnsan toplumlarının yılanlara yüklediği kutsaliyetin bir yansımasıdır. Karagöz oyunlarında çoğunlukla göstermelik olarak karşımıza çıkar.

DEĞERLENDİRME

Deniz kızları, farklı ejderhalar, şeytanlar, periler, cinler ve daha sayamayacağım kadar fazla mitolojik varlık. Bunların hepsine karşılaşmak mümkün. Daha detaylı araştırma yapmak için aşağıya okuma önerileri bırakacağım.

Karagöz veya Türk Gölge Oyunu bizlere, fantastik edebiyatı aratmayacak genişlikte bir kurgusal evren sunuyor. Oyunların yapısına baktığımızda gerçeklik ve hayal dünyası arasında seyahat eden ve istenilen zaman fizik kurallarının dışına çıkmakta bir sorun görülemeyen bir yapıyla yüz yüzeyiz. Tüm bu parçalar toplum hakkındaki bir çok değişmez özelliği, insanların neyi dert edindiği neye inandığını gösteriyor.

Cazular oyununda birbirleriyle kavga eden iki sevgili sırayla birbirlerini annelerine şikayet eder ve büyücü olan anneleri onları sırayla hilkat garibesine dönüştürür. Karagöz her dönüşümden sonra gelir ve biçare mahluklarla alay eder. Hacivat onu her seferinde uyarır ama nafile. En sonunda sevgililer barışır ve onlarla alay eden Karagöz’e ceza vermek isterler ve bu cezanın sonunda Karagöz ve Hacivat yarı hayvan yarı insan varlıklara dönüşür. Bu oyunun onlarca katmanı olduğunu söylemek mümkün. Örneğin sosyal yaşamımıza da yansıyan bir bir norm olan “karı ve koca arasına girmemek” büyüklerimiz bir soruna karşı çıktığımızda bizi uyarır mesela “aman sen karışma onlar barışır sen arada kalırsın” bu norm aslında toplumdaki bireylerin birbirine güvenmeyişini vurgular. Bir diğer katman inançsal normlarla çıkartılabilir. Şaman kültüründe doğaya karşı gelenler pek hoş karşılanmaz. Sanılanın aksine şamanizm bir tür büyücülük veya doğaya hükmetme temelli bir ritüele sahip değildir. İslam kültüründe ise büyü yapmak veya büyünün bir parçası olmak haramdır. Hikayede büyünün, doğaya karşı gelmenin, doğaüstü olanın ne kadar tehlikeli olduğuna da vurgu yapar.

Tüm bunlar dışında masalsı ve kara-komik bir estetiğe sahip eğlenceli bir hikayedir. Hem rahatsız eder, hem de eğlendirir. Hacivar ve Karagöz’ün evreni masalsı ve gerçektir. Mesela oyun perdesinin adı “Ayna” olarak geçer ve o aynada izleyici kendini görür, kendini izler.

OKUMA LİSTESİ ve KAYNAKÇA

METİN AND-Karagöz – Turkish Shadow Theatre

METİN AND-Minyatürlerle Osmanlı ve İslam Mitologyası

CEVDET KUDRET-KARAGÖZ

https://acikerisim.bartin.edu.tr/bitstream/handle/11772/6763/692879.pdf?sequence=1&isAllowed=y

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2117148